Polskie Stowarzyszenie Racjonalistów rozpisało ankietę, o której (jak sądzę słusznie) cudowna czytelniczka dobromeg napisała, że odpowiedź wymagałaby książki. Książki nie napiszę, ale jako sympatyk PSR kilka refleksji na marginesie tej ankiety pół żartem, pół serio sobie skrobnę.
Zacznijmy od tego, że racjonalizm nie jest nauką łatwą ani małą. Taka trawestacja słów poety, który z racjonalizmem walczył, wręcz bawi, zaś samo stwierdzenie, że racjonalizm rzeczą trudną jest, aczkolwiek banalne, jest również ze wszech miar prawdziwe.
Ad rem, czyli Ad. 1. Jaki system polityczny jest najlepszy?
Zadumałem się nad tym pytaniem jako racjonalista i natychmiast odpowiedziałem: stosowny do okoliczności. Nowożytna historia podpowiada nam, że są okoliczności, w których najlepsza jest dyktatura okupacyjna. Po drugiej wojnie światowej społeczeństwa Niemiec i Japonii niezwykle na nim skorzystały, a i reszcie świata to nie zaszkodziło. Możemy również rozważać pytanie, czy zawsze demokracja jest lepsza niż dyktatura? Najnowsza historia Rosji i Chin może skłaniać do pewnych wątpliwości. Również nie wszelkie wolności są zawsze dobre, nasze wolności szlacheckie mogą, a nawet powinny, budzić zastrzeżenia racjonalisty. Czy zatem racjonalista może być marzycielem? Nawet powinien, ale nawet marzenia racjonalisty powinny być racjonalne, co możemy uznać za bardzo wygórowane oczekiwania pod naszym adresem, taki nasz los.
Ad. 2. Stowarzyszenie Racjonalistów Polskich zwraca się z uprzejmą prośbą o prezentację traktatu na temat własności prywatnej i państwa.
Z przyczyn zasadniczych mogę tu przedstawić tylko bardzo mały traktat w tej kwestii. Otóż wiele wskazuje na to, że własność prywatna dobrze służy społeczeństwu, zaś wykorzystanie państwa do ochrony, iżby redystrybucja tej własności nie dokonywała się przy pomocy maczugi, wydaje się racjonalna. Idea wtórnego podziału części dochodu narodowego, tak aby służył on celom publicznym (obrona, bezpieczeństwo wewnętrzne, oświata, służba zdrowia), jest stara, a racjonaliście wypada pytać nie o to, czy jest to słuszne, ale czy gromadzenie środków na te cele oraz wydawanie publicznych pieniędzy jest racjonalnie realizowane. Niestety określenie racjonalności poziomu opodatkowania jest technicznie kłopotliwe, gdyż jest to pytanie o to, jak dawać najmniej, a dostawać jak najwięcej, a pies jest pogrzebany w fakcie, że takie pojęcia jak partia i patria są blisko brzmiące i aż nazbyt często niektórzy próbują uzasadnić stałe finansowanie swojej partii przez naszą patrię. Z pewnością pomagać najsłabszym trzeba, ale nie ich kosztem.
Ad. 3. Własność intelektualna, czy chronić ją, czy zgoła przeciwnie?
Myśl jest towarem, chociaż czasem bardzo podłej jakości. Urzędy patentowe gotowe są chronić niektóre myśli, ale daleko nie wszystkie. Prawdopodobnie jest to racjonalne. Polskie Stowarzyszenie Racjonalistów powinno opowiadać się za chronieniem patentami tylko myśli bardzo oryginalnych i stanowiących autentyczny towar. Homo sapiens jest zwierzęciem innowacyjnym, zarabiającym na życie myśleniem. Własność intelektualna różni się w swej substancji od własności materialnej, ale racjonalista ceniący płody rozumu winien raczej opowiadać się za ich chronieniem (od poczęcia do naturalnej śmierci, bez jednak przesadnej troski o myśli poronione).
Ad. 4. Czy edukacja powinna być centralnie sterowana?
Pytanie padło w kraju Comeniusa, a raczej w kraju, w którym ten mądry Czech dał światu pewne cenne wskazówki dotyczące kierunku i charakteru powszechnej oświaty. Przez kilka stuleci instytucje religijne przy pomocy państwa centralnie blokowały dostęp ludu do edukacji. Wszystkie kraje, które wprowadziły lepszy lub gorszy rozdział Kościoła i państwa wprowadziły również państwowy nadzór nad szkolnictwem i łożą na jego rozwój z środków publicznych. Wiele wskazuje na to, że im mniej Kościoła a więcej państwa, tym mniej w szkolnictwie indoktrynacji, a więcej nauki. Państwo może jednak spełniać podobne funkcje jak instytucje religijne i stawiać indoktrynację wyżej niż naukę. Zakładając, że szkoła powinna raczej uczyć nauki niż przesądów, wydaje się rzeczą racjonalną, aby państwo sprawowało nadzór nad szkolnictwem (również tym prywatnym), a obywatele patrzyli państwu na ręce.
Ad. 5. Jakie powinno być miejsce religii w życiu publicznym?
Skromne.
Ad. 6. Na czym powinny się opierać prawa człowieka?
Prawa człowieka wyprowadzone zostały z zakrystii świątyń i paplania o prawach boskich i wspierają się dziś na prawach stanowionych i międzynarodowych konwencjach. Zawędrowały pod strzechy konstytucji, które to konstytucje częściej są konstrukcją ozdobną aniżeli narzędziem służącym ochronie obywateli przed deszczem łajdactwa. Niestety, często owe papierowe prawa człowieka opierają się na traktatach i kodeksach jak pijak na latarni, więc jako racjonaliści winniśmy wspierać ich trzeźwą interpretację oraz konsekwentne przestrzeganie.
Ad. 7. Czy dziecko powinno być własnością rodziców w kwestii jego wychowania?
Zachowanie lwa zjadającego obce potomstwo samicy, którą chce pokryć, jest racjonalne. Nie jest to jednak racjonalność promowana przez PSR. Od czasu incydentu z osobami Abrahama, Izaaka i Pana, kwestia pewnych ograniczeń prawa własności posiadanego potomstwa jest żywo dyskutowana. Możemy tu mówić tylko o pewnych ograniczeniach, których zdefiniowanie może być nad wyraz skomplikowane. Chwilowo dotarliśmy tylko do racjonalnie uzasadnionych zakazów zabijania, torturowania, maltretowania seksualnego, itp. Wybór przekazu kulturowego pozostaje w gestii rodziców i racjonalnym wydaje się poszukiwanie strategii wychowania rodziców do tej (wbrew pozorom) wcale nie tak łatwej funkcji.
Ad. 8. Co ma racjonalista sądzić o feminizmie?
Jest rzeczą racjonalną widzieć w kobiecie człowieka i przyzwolić jej na cieszenie się tymi samymi prawami, jakimi cieszą się mężczyźni, bo zadowolona z takiego stanu kobieta powiększa ogólny dobrostan mężczyzny.
Ad. 9. Co sądzić o walce o prawa osób homoseksualnych?
Najbardziej racjonalne podejście w tej kwestii wykazało jedno z plemion indiańskich, w którym osoby homoseksualne były szczególnie cenione jako wujowie i stryjowie. Powierzano im opiekę nad dziećmi, zaś osoby mające wyższy poziom testosteronu nie poświęcały się walce z ich odmienną orientacją seksualną, a walce z sąsiednimi plemionami.
Twierdzi się, że w normalnym społeczeństwie 3-4 procent populacji nie podziela idei seksualnej atrakcyjności płci drugiej. Ściganie i wieszanie tych ludzi na latarniach jest raczej mało racjonalne. Wydaje mi się wszelako, że nie warto walczyć o ich prawa, wystarczy sprzeciwiać się pozbawianiu ich praw, z których korzysta seksualnie poprawna większość. Nie ma racjonalnych podstaw do pozbawiania kogokolwiek jakichkolwiek praw wyłącznie dlatego, że co innego niż nam dostarcza mu/jej przyjemności.
Ad. 10.1. Co sądzisz o zagadnieniach związanych z ochroną środowiska?
Ważne, zdecydowanie nie należy ich lekceważyć.
Ad. 10.2. Jakie powinny być źródła energii?
Tanie i wydajne. Nie dajmy się ponieść tandetnemu romantyzmowi. Od zarania dziejów lepsze źródła energii wypierały gorsze. Ropa szczęśliwie drożeje, wiele wskazuje na to, że zbliżamy się do punktu, w którym przejdziemy do kolejnego etapu. (Który też ideałem nie będzie.)
Ad. 10.3. Czy gatunki powinny byś chronione przed wymieraniem?
Mam tu podejście takie jak święty Franciszek, wszystko pięknie ładnie, ale much i komarów nie lubię.
Ad. 10.4. Czy zagraża nam efekt cieplarniany?
Podejrzewam tu tanie efekciarstwo, ale fakt nie lipa, klimat się ciągle zmienia (od 4,5 miliarda lat), wszystko wskazuje na to, że robi się ciepło i powinniśmy racjonalnie do tego podejść, przygotowując się do możliwych zmian.
Ad. 10.5. Czy genetycznie modyfikowana żywność stanowi zagrożenie?
Tak, jest bardzo konkurencyjna wobec tzw. żywności organicznej produkowanej przy pomocy motyki, płachty z ziarnem i sierpa. Może (a nawet jest to pewne) prowadzić do spadku cen żywności, również może to spowodować spadek zysków producentów dotychczasowych środków ochrony roślin, do spadku zysków niektórych firm farmaceutycznych i co gorsza do pojawienia się zysków innych firm farmaceutycznych. Jest się czego bać.
Ad. 10.6. Czy warto chronić środowisko kosztem spadku wskaźników wydajności przemysłu?
Bardzo trudne pytanie, ponieważ racjonalność zaleca przeprowadzenie każdorazowo racjonalnej kalkulacji, a ta konstrukcja pytania popycha w kierunku ideologicznego podejścia do rzeczywistości. Historia elektrowni wiatrowych wskazuje, że ideologiczne podejście do kwestii środowiska może być dla środowiska szkodliwe.
Ad. 11. Stosunek do Unii Europejskiej – bezpłciowy, co w tym przypadku jest chyba racjonalne. Pierwsza faza była wspaniała. Wtedy Unia nazywała się EWG, ojcowie EWG nie byli tak spektakularnie fascynujący jak ojcowie USA, ale dokonali cudu, przezwyciężając antagonistyczną niechęć Francuzów do Belgów, Niemców do Francuzów, Holendrów do Niemców, Włochów do Holendrów i Luksemburczyków do wszystkich. Sprzyjającą okolicznością była jednocząca wrogość Wielkiej Brytanii, która z czasem przeszła na pozycję piątej kolumny. Zaszliśmy daleko i przed dalszą integracją nie ma ucieczki, czyli albo katastrofa, albo musimy stworzyć organizm, który funkcjonuje. Chwilowo mamy kryzys euro, czyli dowód rzeczowy, że postawiono konia przed wozem, na dodatek na pochyłym terenie. Racjonalizm każe mieć nadzieję, że się z tej głupoty wykręcą (wykręcimy), bo na powrót do wojowniczej suwerenności narodowej nikogo nie stać.
Ad. 12. Co sądzisz o aborcji, eutanazji, in vitro?
3 x tak. (Środki antykoncepcyjne są znacznie przyjemniejsze od aborcji, eutanazja to prawo do wyboru własnej śmierci, a nie cudzej, in vitro jest lepsze od zwiastującego anioła.)
Ad. 13. Na ile ważny jest dla ciebie rozwój nauki?
Oj, bardzo.
Ad. 14. Czy państwo powinno wspierać kulturę?
Obawiam się, że się od tego nie wykręci, gorzej, bo nikt tak naprawdę nie wie, jakie kryteria powinien spełniać minister kultury. Istnieje racjonalne podejrzenie, że zawsze będzie tu panował pewien woluntaryzm i dyktatura gustów okazjonalnych decydentów.
Ad. 15. Czy państwo powinno wspierać sport i rekreację?
To zależy proszę państwa, jakie państwo. W Somalii miałbym inne priorytety, a priorytety są dla racjonalizmu bardzo ważne. Wszelako ogólnie rzecz biorąc, sport to zdrowie, a zdrowie to pieniądze, a państwo jest zobowiązane myśleć o pieniądzach.
Ad. 16. Jak daleko powinna sięgać wolność słowa?
W dobrym towarzystwie nie powinna przekraczać dobrego smaku. Jeśli idzie o ograniczenia prawne, to są one niezbędne dla zwalczania takich przestępstw jak pomówienie, wzywanie do nienawiści, podżeganie do przemocy. Problemem jest precyzyjne określenie, kiedy takie przestępstwa zachodzą i pilnowanie, aby ograniczenia wolności słowa nie były nadużywane. Duże wyzwanie dla racjonalizmu, ale nie jest to niemożliwe.
Ad. 17.1. Czy media są dobre?
Nie, ale są lepsze i gorsze.
Ad. 17.2. Czy istnieje możliwość stworzenia warunków polepszenia mediów za pomocą lepszych regulacji prawnych?
Wątpliwe, ale my, racjonaliści, możemy próbować wywoływać uczucia obrzydzenia na widok tych najgorszych.
Ad. 18.1. Co sadzisz o emigracji do krajów europejskich?
Człowiek wyszedł z Afryki i od tamtej pory najwyraźniej na miejscu nie potrafi usiedzieć. Jeśli chodzi o nas Polaków, to nawet nie wiadomo skąd nas przyniosło, ale jak nas nosi dalej, to też nie wszyscy są zadowoleni. Czasem się nawet dziwię jak bardzo emocjonalne reakcje wywołuje fakt, że w takiej Holandii mniej sympatyczni (popełniający przestępstwa) Polacy trafiają za kratki, bo przecież podnosi to ciepły stosunek do bardziej sympatycznych Polaków.
Migracje ludności przybierają na sile i w związku z tym coraz pilniejsze jest poszukiwanie rozwiązań, aby wielokulturowość nie była ciągłym starciem cywilizacji.
Ad. 18.2. Czy emigranci z państw muzułmańskich są problemem?
Uważna obserwacja rzeczywistości może prowadzić do wniosku, że w najbardziej rozwiniętych krajach zachodnich imigranci z krajów muzułmańskich stali się większym problemem niż wcześniej byli imigranci z innych krajów, co może być spowodowane zarówno odmienną niż np. u imigrantów z Wietnamu, Chin, Korei postawą wobec swoich dzieci, jak i zmianami w postawach społeczeństw zachodnich, które przyjęły fatalną w skutkach postmodernistyczną wizję wielokulturowości.
Ad. 18.3. Co może zapewnić ich lepszą integrację?
Coraz więcej znaków na ziemi i niebie wskazuje, że możemy być świadkami coraz bardziej chaotycznej polityki imigracyjnej, dyktowanej przez nasilanie się problemów i konfliktów. Racjonalizm nakazywałby intensywną współpracę z liberalnymi kręgami imigrantów, radykalne osłabienie możliwości wpływów meczetu na oświatę imigrantów, ograniczanie napływu nowych imigrantów przez ograniczenie łączenia rodzin. Zwiększenie restrykcji prawnych wobec osób łamiących prawo.
Ad. 19. Czy obce państwo może ingerować w politykę drugiego państwa z uwagi na łamanie praw człowieka drugiego państwa?
Hasło „Za Naszą Wolność i Waszą” zawsze stanowiło pewne wyzwanie dla racjonalisty. Osobiście jestem za, ale nie powierzałbym tej decyzji Kaczyńskiemu. Być może Piłsudski miał rację i należało uderzyć na Niemcy nie później niż w 1935 roku. Dowiadujemy się jednak o konsekwencjach tylko tych działań, które się stały, a nie tych, które się mogły stać.
Ad. 20. Co jeszcze jest istotne dla mojego światopoglądu?
Odmawiam odpowiedzi na to pytanie. Już wylądowałem na piątej stronie. Jest jednak rzeczą istotną abyśmy próbowali zachowywać się racjonalnie i nie odpowiadali na wszystkie ankiety. W tym przypadku skusiła mnie sympatia do jej Autora i reprezentowanej przez niego instytucji oraz świadomość, że warto popularyzować wiedzę o tym, że wszelkie badania ankietowe są wyjątkowo trudne, chociaż to nie był jedyny powód, dla którego kiedyś porzuciłem socjologię.
——-
Andrzej Koraszewski – publicysta, zastępca redaktora naczelnego portalu Racjonalista.pl; były dziennikarz BBC i współpracownik paryskiej Kultury.
——-
Więcej informacji na temat naszej ankiety.
